«Ыбырай Алтынсарин - Қазақстанның ұлттық
тәрбиесінің алғашқы елшісі»
Нұрсұлтан Назарбаев

Ыбырай Алтынсариннің өмірбаяны

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 қазанда (1 қарашада) Николаев уезі (қазіргі Қостанай облысы Алтынсарин ауданы) Арақарағай болысында туған. Ыбырай әкесінен ерте айырылып, атасы атақты би Балғожа Жаңбыршыұлының тәрбиесінде болды.

1850 жылы Орынбор шекара комиссиясының жанынан ашылған қазақ балаларына арналған мектепке қабылданды. 1857 жылы оқу бітіргеннен кейін аудармашы, судья болып жұмыс істеді, әр түрлі әкімшілік қызметтерде болды. 1864 жылы ол алдымен мұғалім, ал 1869 жылдан бастап халық ағарту жүйесінің жетекшілерінің бірі ретінде сабақ бере бастады.

1860 жылы облыстық үкімет Орынбор бекінісінде (Торғай қаласы)  қазақ балаларына арналған бастауыш мектеп ашуды тапсырды, онда ол орыс тілі мұғалімі болып тағайындалды. Мектептің салтанатты ашылуы 1864 жылы 8 қаңтарда болды. Алтынсариннің ағартушылық қызметі осылай басталды.

Ы. Алтынсарин біраз уақыт Торғай уездік әкімшілігінде іс жүргізуші болып жұмыс істеді, уезд бастығының аға көмекшісі, уақытша уездік судья болды.

1879 жылы Алтынсарин Торғай облысындағы мектептердің инспекторлық қызметіне тағайындалды. Ы.Алтынсарин бұл қызметте өмірінің соңына дейін жұмыс істеді.

Алтынсарин 1889 жылы 17 шілдеде қайтыс болды. Алтынсарин қайтыс болғанға дейін сол уақытта жаяу әскер генерал- майорына сәйкес келгендіктен, мемлекеттік кеңесші атағын да алды,.

Ыбырай Алтынсарин- көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, ағартушы-жаңашыл, этнограф, ақын және прозаик, қазақ жазба әдебиеті мен әдеби тілінің негізін салушылардың бірі. Ол қазақ халқының прогрессивті дамуы үшін жалынды күрескер болды, аймақта жалпы және кәсіптік білімнің негізін қалады.

Ы. Алтынсариннің халық ағарту ісінің дамуына қосқан ең үлкен үлесі - қазақтың дамуы кириллица графикасына негізделген әліпби.

Ы. Алтынсариннің көрнекті тарихи еңбегі - оның бастамасымен және оның тікелей қатысуымен Қазақстанда жалпыға ортақ зайырлы мектептер желісі құрылды. Ол ашқан мектептерде кейіннен қазақ интеллигенциясының белгілі өкілдері алғашқы білімді алды.

Ы. Алтынсарин- Қазақстандағы алғашқы кәсіптік білім беру жүйесінің негізін қалаушы, оның бастамасымен тек алғашқы мектептер ғана емес, сонымен қатар олардың қарамағында екі класты мектептер мен қолөнер бөлімдері де ашылды. Ол Қазақстанның экономикалық дамуы үшін қажетті байырғы халық арасынан мамандар даярлауға үлкен мән берді. Оның қатысуымен сауда және ауылшаруашылық мектептері ашылды. Ол сонымен қатар Торғай қаласында кәсіптік- техникалық училище ашуға қол жеткізді, ол тек жергілікті тұрғындардан жиналған қаражат есебінен сақталды. Ы. Алтынсарин қазіргі таңда бірқатар мамандықтарда қолданылатын кәсіптік оқыту жүйесіне, оқыту әдістеріне көп нәрсе енгізді.      Ол көзі тірісінде төрт бірдей екі сыныпты орталық орыс - қырғыз училищесін, бір кәсіптік училищені, бір әйелдер училищесін, бес болыс мектебін, орыс қоныс аударушылардың балаларына арналған екі мектеп ашуға қол жеткізді.

Алтынсарин тек зайырлы мемлекеттік мектептер ашып қоймай, сонымен қатар жыл сайын әр мектепке бара жүріп олар үшін балаларды оқыту мен тәрбиелеудің дидактикалық принциптерін жасады, оқу-әдістемелік құралдар жасады, инспекторлық бақылауды үнемі жүргізді, әр мектепте кітапхана құруға қамқорлық жасады. Балаларды оқыту мен тәрбиелеу сұрақтары. Ол мектептердегі бүкіл оқу-тәрбие процесінің негізгі қозғалтқышы ретінде мұғалімнің рөліне үлкен мән берді. Облыстағы бастауыш жалпы білім беретін мектептер үшін ең алдымен қазақтардан мұғалімдер даярлауда Ы. Алтынсарин үлкен үлес қосты. Оның бастамасымен Троицк қаласында мұғалімдер мектебі ашылды, кейін Орынборға ауыстырылды.

Алтынсарин орыс- қазақ мектептерінің оқушыларына арналған алғашқы оқулықтардың авторы. Ол оларды Торғай облысындағы мектептердің инспекторы болып тағайындалғанға дейін жинай бастады. Ол 1879 жылы осы екі оқулықты жинауды аяқтады және сол жылы мектеп инспекторы бола отырып, оларды «Қырғыз оқырманы» және «Қырғыз орыс тілін үйретудің алғашқы нұсқаулығы» деген атпен шығарды.                                Ы. Алтынсариннің екі кітабы да Қазақстан мәдениеті тарихында жазба әдебиет ескерткіштері, сондай- ақ ғылыми принципке негізделген оқу құралдары ретінде ерекше орын алады.

Ыбырай Алтынсарин шығармашылығының қазақ әдебиеті тарихындағы маңызы орасан зор. Ы. Алтынсарин - қазақ жазба әдебиеті мен әдеби тілінің негізін салушылардың бірі. Оның шығармалары қазақ әдебиетінің сюжеттік мазмұнын байытты.

Ұлы ұстаздың шығармашылық мұрасы этнографиялық очерктермен, орыс және әлем әдебиеті шығармаларының аудармаларымен, авторлық өлеңдермен, әңгімелермен, ертегілермен ұсынылған. Хаттар да Алтынсариннің әдеби мұрасында маңызды орын алады.

Көрнекті ағартушы және педагог, ақын және аудармашы, қазақ реалистік прозасының алғашқы үлгілерін жасаушы Алтынсарин қазақ даласының жоғары мәдени құндылықтарын әлемге танытқандардың бірі болды. Ы. Алтынсарин қазақтардың әдет -ғұрыптары мен салт -дәстүрлерін зерттеуге, қазақтың ауызша шығармашылық үлгілерін жинауға, жүйелеуге және жариялауға елеулі үлес қосты.

Алтынсариннің өмірі мен шығармашылығы, оның қазақ жұртшылығына қосқан өлшеусіз үлесі білім мен педагогика, әдебиет пен тіл, фольклор мен этнография қазақ халқының демократиялық мәдениетінің тарихының жарқын беттерінің бірі болып табылады.

Алтынсариннің педагогикалық идеялары және оның балаларды гуманизм рухында тәрбиелеумен ұштастыруы, оның болашақ ұрпақты халыққа қызмет етуге дайындау арманы бүгінгі күні үлкен маңызға ие.